ماجراى فدك چیست؟

ماجراى فدك چیست؟

پرسش:

حقیقت صراط: فدك كجاست؛ چگونه به پيامبر رسيد؛ به چه دليل به حضرت فاطمه (س) به ارث‏رسيد و سرانجام آن چه شد؟    ( ادامه مطلب )

پاسخ:

درباره فدك و ماجراهاى پيرامون آن، به چند نكته زير دقت كنيد:

1- فدك، يكى از دهكده‏هاى آباد و حاصل‏خيز نزديك شرق خيبر است و تا مدينه، 165 كيلومتر فاصله دارد[1].

2- درسال هفتم هجرى، قلعه‏هاى خيبر، يكى پس از ديگرى فتح شدند و قدرت مركزى يهود در هم شكست. ساكنان فدك تسليم شدند و در برابر پيامبر متعهد شدند كه نيمى از زمين‏ها و باغ‏هاى خود را به آن حضرت واگذار كنند و نيمى ديگر را براى خود نگه دارند. افزون بر اين، آنها كشاورزى سهم پيامبر را هم بر عهده گرفتند؛ تا در برابرش مزدى دريافت كنند.

3- سرزمين‏هايى كه بدون هجوم نظامى و با صلح به دست مسلمانان مى‏افتد، به شخص رسول خدا (ص) تعلق دارد و مسلمانان در آن هيچ حقى ندارند.

فدك نيز اين گونه به دست مسلمانان افتاد و به گفته مورخ بزرگ، طبرى، «فدك ملك خالص پيامبر خدا (ص) بود؛ زيرا مسلمانان آن را با سواره نظام و پياده نظام نگشودند[2].

4- وقتى آيه‏ وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ ...[3]؛ «حق خويشان خود را بپرداز»، نازل شد، پيامبر اسلام، دخترش فاطمه (س) را خواست و فدك را به او بخشيد[4].

5- پس از پيامبر اسلام و در روزهاى نخست خلافت ابوبكر، در راستاى غصب خلافت و به منظور محدود سازى اهل بيت، حضرت فاطمه (س) از فدك محروم گرديد. آن حضرت براى پس گرفتن فدك، كوشيد؛ ولى دستگاه خلافت، از اين كار سرباز زد. ابن ابى الحديد مى‏نويسد: «فاطمه (س) نزد ابوبكر رفت و به او فرمود: پدرم فدك را به من بخشيد وعلى و امّ‏ايمن بر اين مطلب گواهند. ابوبكر گفت: تو جز حق و راستى، چيزى به پدرت نسبت نمى‏دهى؛ من آن را به تو بخشيدم و بعد تكه‏اى از پوست طلبيد و سند فدك را براى حضرت زهرا نوشت. حضرت از نزد او خارج شد و در بين راه به عمر رسيد. عمر پرسيد: اى فاطمه! از كجا مى‏آيى؟ گفت: از نزد ابوبكر مى‏آيم و به او گفتم كه رسول خدا، فدك را به من بخشيد و على و امّ‏ايمن نيز بر اين مطلب گواهند. وى نيز فدك را به من برگرداند و اين نوشته را به من داد. عمر نوشته را از آن حضرت گرفت و نزد ابوبكر آمده، گفت: تو فدك را به فاطمه داده‏اى و سندش را نوشته‏اى؟ گفت: آرى. عمر گفت: على به سود خودگواهى مى‏دهد و امّ‏ايمن، يك زن است و بعد آب دهان بر روى آن سند انداخته، نوشته را پاك و سند را پاره كرد[5].

6- حضرت زهرا (ع) تمام فدك را شرعا از آن خود مى‏دانست و چون ادعاى بخشش از سوى او را نپذيرفتند، از حكومت خواست ميراث پدرش را كه فدك از جمله آن است، به او بدهند[6]. وى در پاسخ ادعاى ابوبكر كه مدعى بود انبيا از خود ارث باقى نمى‏گذارند، فرمود: چگونه است كه هرگاه تو درگذشتى، فرزندانت از تو ارث مى‏برند؛ اما ما از رسول خدا (ص) ارث نمى‏بريم؟[7] بعد به آياتى از قرآن كه در آنها از ارث پيامبران ياد شده، اشاره كرد[8] و ادعاى او را مخالف با آيات صريح قرآن دانست.

متأسفانه اهل سنت با تكيه بر اين سخن ابوبكر، بر عدم ارث بردن فاطمه پاى مى‏فشرند؛ امّا ادعاى عايشه را در ارث بردن اموال شخصى پيامبر (ص) و حجره آن حضرت، محق مى‏دانند![9] 7. از عايشه نقل شده است كه حضرت فاطمه (س) پس از امتناع خليفه از بازگرداندن فدك، با او قهر كرد و تا هنگام وفاتش، حتى يك كلمه با ابوبكر سخن نگفت‏[10].

8- مصادره فدك، آن روى سكه غصب خلافت از سوى حاكمان وقت بود و تلاشى براى در تنگنا قرار دادن اميرمؤمنان (ع) و اهل بيت تفسير مى‏شود. در نهج‏البلاغه، درباره فدك، چنين آمده است: «از ميان آن چه آسمان بر آن سايه افكنده، تنها فدك در دست ما بود كه گروهى بر آن بخل ورزيدند و گروهى هم از آن چشم پوشيدند و خداوند، بهترين داور است»[11].

شخصى از امام كاظم (ع) پرسيد: چرا على (ع) فدك را پس نگرفت؟ امام در جواب فرمود: ما خاندانى هستيم كه وليّمان خداست؛ حق ما را تنها او مى‏گيردو ما اولياى مردم هستيم و حقوق آنان را از ستم‏گران باز پس مى‏گيريم؛ ولى براى خودمان باز پس نمى‏گيريم‏[12].

9- پس از آن‏كه معاويه به قدرت رسيد، فدك را ميان مروان، عمروبن عثمان و پسرش يزيد، تقسيم كرد. در دوران خلافت مروان، همه فدك در اختيار وى قرار گرفت و او آن را به پسرش عبدالعزيز داد.

عبدالعزيز نيز فدك را به پسرش عمر داد.

عمربن عبدالعزيز، فدك را به فرزندان حضرت فاطمه (س) برگردانيد. فدك، مسئله‏اى سياسى به شمار مى‏آمد؛ نه انتفاعى و اقتصادى و براى همين وقتى عمربن عبدالعزيز فدك را به فرزندان فاطمه (س) باز گرداند، بنى‏اميه او را سرزنش كردند و گفتند:

تو بااين كار، ابوبكر و عمربن خطاب را تخطئه كردى‏[13].

پس از درگذشت عمربن عبدالعزيز، فدك در اختيار خلفاى بعدى قرار گرفت و تا روزى كه حكومت امويان ادامه داشت، در اختيار آنان ماند. وقتى حكومت به بنى‏عباس رسيد، سفّاح آن را به عبداللَّه بن حسن برگرداند. پس از سفاح، منصور دوانقى فدك را از فرزندان زهرا (س) گرفت. فرزند منصور (مهدى) فدك را به فرزندان زهرا (س) بازگردانيد. پس از مهدى، موسى و هارون دوباره فدك را از فرزندان حضرت فاطمه (س) پس گرفتند. وقتى خلافت به مأمون عباسى رسيد، به طور رسمى، فدك را به فرزندان حضرت زهرا (س) بازگردانيد و پس از مأمون نيز وضعيت فدك چنين بود كه گاهى بر مى‏گرداندند و گاهى پس مى‏گرفتند.

سرانجام در دوران متوكل عباسى، فدك از فاطميان پس گرفته شد؛ درختانش به دستور شخصى به نام «عبداللَّه بن عمر بازيار»، قطع گرديد و روسياهى آن براى بدخواهان باقى ماند[14]