كاركردها و آثار صدقات

كاركردها و آثار صدقات

حقیقت صراط: یکی از آموزه های دستوری قرآن، صدقه است. در بسیاری از روایات، صدقه با دو اثر جذب منفعت و دفع بلا مورد تاكید قرار گرفته است. از این رو صدقه دادن در هر روز به ویژه برای دفع بلا و رفع گرفتاری ها به عنوان مستحب معرفی شده و از مومنان خواسته شده تا با صدقه دادن خود را بیمه كنند. ( ادامه مطلب )


قرآن کریم به مومنان سفارش می‌کند؛ اجر و پاداش صدقات را با منت گذاشتن و اذیت از بین نبرید.

1. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی»؛[1] اى کسانى که ایمان آورده‌اید! بخشش‌هاى خود را با منّت و آزار، باطل نسازید.

اصطلاح «صدقه» گاه در خصوص زکات استعمال می‌شود و گاه در اعمّ از آن(از کفارات گرفته تا هر چیزی که به دیگران بخشیده شود). همچنین ظاهر این است که این حکم در آیه شامل هر نوع احسانى می‌شود؛ به این شرط که غرض از آن اجر و ثواب باشد.[2] بنابر این، لزومی ندارد که این حکم محصور در دادن مال باشد، بلکه هر نوع کمکی حتی کمک‌های غیر مالی را در بر می‌گیرد.

لغت‌دانان کلمه «المَنِّ» را چنین معنا کرده‌اند که کاری که برای دیگری انجام داده‌ای، آن ‌را بشماری و گوشزدش کنی؛ مانند این‌که به او بگویی من آن ‌را به تو داده‌ام، من آن ‌کار را برای تو انجام داده‌ام و ... .[3]  این منت گذاردن در واقع نتیجه عُجب انسان است[4] و باید در عجب و خودبینی ریشه‌یابی گردد.

اهل لغت همچنین کلمه «الأَذی» را نیز به هر نوع ضرری که به جسم و یا روح باشد، معنا کرده‌اند.[5] و مراد از «اذیت» هر امرى است که باعث آزار شخص باشد و سبب ناراحتی او گردد؛ مثل این‌که کمکی که به شخص کرده‌ای را به دیگران بگویی،[6] با خشونت و درشتى با او برخورد کنی، برای پرداخت بدهی، مهلت کمی به طرف مقابل بدهی و ... .

حال به نکات موجود در این قسمت از آیه می‌پردازیم.

از تعبیر «لا تُبْطِلُوا» به دست می‌آید که ثواب صدقه با منت گذاشتن و اذیت کردن از بین می‌رود.[7] اما این سوال در این‌جا پیش می‌آید که با این عمل آیا انسان مرتکب گناهی نیز شده است و یا تنها اجر عمل خود را از بین برده است؟

در این راستا پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در روایتی به بطلان عمل اشاره می‌فرمایند: «کسی که برای مومنی کار نیکی انجام دهد، ‌سپس او را اذیت کند و یا بر او منّت بگذارد، خداوند، عمل او را باطل می‌کند»

در این راستا پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در روایتی به بطلان عمل اشاره می‌فرمایند: «کسی که برای مومنی کار نیکی انجام دهد، ‌سپس او را اذیت کند و یا بر او منّت بگذارد، خداوند، عمل او را باطل می‌کند».[8]

در روایتی دیگر، آن‌ را از گناهان بزرگ به شمار می‌آورند که به طور طبیعی مجازات اخروی را نیز به دنبال خواهد داشت: «سه گروه هستند که خداوند در آخرت بر آنها نگاه نمی‌کند: افرادی که عاق والدین شده باشند،‌ افراد دائم الخمر و آن‌که بر اعطای خود، منت بسیار می‌گذارد».[9]

بی گمان انسان مومن می كوشد تا با هر كاری خود را به خدا نزدیک كند و تقرب به وی را به عنوان اصل اساسی هر عملی قرار می دهد؛ زیرا خود را فقیر ذاتی می یابد و خداوند را غنی بالذات می شمارد كه اگر بخواهد از هر نقصی به كمال مطلقی برسد می بایست از راه انجام كارهایی باشد كه مورد رضایت و خشنودی اوست.

بنابراین رشد كمالی و تقرب به خداوند، عامل هر حركتی است كه انسان انجام می دهد؛ زیرا كمال خویش را در این تقرب می جوید و تقرب را نیز تنها در كارهایی می یابد كه مورد رضایت و خشنودی اوست.

به سخن دیگر، عامل و انگیزه نخست و اصلی برای مومنان در كارهای خویش تقرب به خداوند است و امور دیگر در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد.

گرایش ذاتی انسان به كمال و جست و جوی راه های دست یابی به آن، موجب شده كه قرآن آثار و كاركردهای مربوط به این حوزه را مقدم بر حوزه های دیگر قرار دهد.

مشكل و دغدغه اصلی انسان مومن در زندگی خویش این است كه كاری نكند كه خداوند از وی ناخشنود گردد و یا كاری انجام دهد كه خشنودی او را سبب شود.

خداوند، در آیه 271 سوره بقره صدقه دادن را عاملی مهم برای محو گناهان انسانی می شمارد تا این گونه فرصتی به بشر بدهد تا خود را از هر گونه زشتی و گناه تخلیه كند.
انسان با طهارت نفسی كه از راه صدقه دادن كسب می كند و نیز بركت یابی از طریق صدقه، گامی بلند برای تقرب به خدا برمی دارد و در نزد خداوند محبوب می شود و از آثار محبت خداوند بهره مند می شود

این چنین مومن فرصت می یابد تا پس از تخلیه و تكفیر گناهان خویش، گام در طهات نفس بردارد و به پالایش روح و روان خویش از هرگونه آلودگی ها دست یابد.(مجادله آیه 12)

بنابراین می توان گفت كه دو كاركرد اساسی صدقه دادن، تخلیه و تحلیه (خالی شدن از گناهان و آراسته شدن به فضایل) است. به این معنا كه انسان را از هرگونه پلیدی و گناه شست و شو داده و پالایش می كند و اجازه می دهد تا خیراتی كه از سوی خداوند نازل می شود آثار خود را به خوبی نشان دهد. از این رو خداوند در آیه 276 سوره بقره صدقه دادن را عامل بركت و افزایش توانمندی های مادی و معنوی برای رشد و تعالی بشر معرفی می كند و در آیات 271 و 280 سوره بقره و نیز 18 سوره حدید و 12 سوره مجادله، تاثیر و بازگشت هرگونه آثار مثبت را به صدقه دادن منوط می كند.

انسان با طهارت نفسی كه از راه صدقه دادن كسب می كند و نیز بركت یابی از طریق صدقه، گامی بلند برای تقرب به خدا برمی دارد و در نزد خداوند محبوب می شود و از آثار محبت خداوند بهره مند می شود.

یكی از آثار جلب و جذب محبوبیت خداوند، قرار گرفتن در گروه صالحان است. (توبه آیه 75 و منافقون آیه 10)