تباکی در مصائب امام حسین
پنجشنبه, ۲۹ آبان ۱۳۹۳، ۱۱:۳۲ ق.ظ
تباکی در مصائب امام حسین
حقیقت صراط: تباکی تظاهر به گریه است و در این حدیث نقل شده: مَنْ بَكی اَواَبْكی اَوتَباكی وَجِبَتْ لُه الْجَنَّة چون بکی همون گریه می شود.
برای عزای امام حسین(علیه السلام) حداقل کاری که می توان کرد، تباکی است، یعنی خود را به گریه زدن. تباکی می تواند به قصد ریا و خودنمایی باشد و می تواند برای خدا باشد، همان طوری که گریه چنین است. تباکی یک عمل است. ریا و اخلاص مربوط به دل است.
استاد مطهری هم می گوید:
... این عزاداری كه به حق درباره اش گفته شده: من بكی او ابكی او تباكی و جبت له الجنة كه حتی برای تباكی هم ارزش فراوان قایل شده، در اصل فلسفه اش تهییج احساسات علیه یزیدی ها و ابن زیادها و به سود حسین ها و حسینی ها بوده، در شرایطی كه حسین به صورت یك مكتب در یك زمان حضور دارد و سمبل و راه و روش اجتماعی معین و نفی كننده ی راه و روش موجود معین دیگری است، یك قطره اشك برایش ریختن واقعا نوعی سربازی است، در شرایط خشن یزیدی، در حزب حسینی ها شركت كردن و تظاهر به گریه كردن بر شهدا نوعی اعلام وابسته بودن به گروه اهل حق و اعلان جنگ با گروه باطل و در حقیقت نوعی از خود گذشتگی است...
اما اگر تدریجا روح و فلسفه ی این دستور فراموش شود و مسئله، شكل یك عادت به خود بگیرد كه مردمی دور هم جمع بشوند و به مراسم عزاداری مشغول شوند، بدون اینكه نمایانگر یك جهت گیری خاص اجتماعی باشد و بدون آنكه از نظر اجتماعی عمل معنا داری به شمار رود، فقط برای كسب ثواب - كه البته دیگر ثوابی هم در كار نخواهد بود - مراسمی را مجرد از وظایف اجتماعی و بی رابطه با حسین های زمان و بی رابطه با یزیدها و عبیدالله های زمان به پا دارند... در چنین مراسمی است كه اگر شخص یزید بن معاویه هم از گور به درآید، حاضر است شركت كند بلكه بزرگترین مراسم به پا دارد. در چنین مراسم است كه نه تنها «تباكی» اثر ندارد، اگر یك من اشك هم نثار كنیم به جایی برنمی خورد.(نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، صص 81 - 80.)
تباکی یک عمل عبادی است که از انسان صادر می‌شود که اگر قربة الی الله و با در نظر داشتن رضایت او انجام گیرد، به ثواب آن می‌رسد؛ اما اگر برای نیت غیر الاهی و جلب توجه مردم انجام دهد، این عبادت او باطل است و این اصل در دیگر عبادات نیز جاری است
بر طبق برخی از روایات ترتب ثواب اخروی وابسته بر گریه حقیقی نیست؛ بلکه همین که عزادار قصد گریه نماید و خود را به صورت گریه کنندگان در بیاورد، ثواب گریه را به او می‌دهند که در نگاه ظاهری و ابتدایی این تباکی خود نوعی ریا تلقی می‌شود؛ در‌حالی که این برداشت صحیح نیست؛ زیرا منشأ این برداشت، بد و اشتباه معنا کردن واژه «تباکی» است؛ چون تباکی یعنی اینکه شخص حالت خود را شبیه کسی کند که گریه می‌نماید و سرش را پائین اندازد؛ به‌گونه‌ای که علایم رقت قلب و تأثر و غم در او ظاهر شود. [ مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 1، ص 326] در لغت به چنین حالتی، «تکلّف البُکاء» [ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 14، ص 83،] [ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج 1، ص 60] (گریه از روی تکلف و سختی) می‌گویند.
به عبارتی حالت تباکی حفظ احترام مجلس عزا و صاحب عزا است. آیا کسی که به این حرف اشکال می‌گیرد، خوشش می‌آید که در مجلس عزای پدر، مادر یا فرزندش کسی وارد شود و قاه قاه بخندند و بگوید: خوب من نه تنها گریه‌ام نمی‌آید، بلکه دقیقه‌ای پیش خبر خوشی شنیدم و بسیار خوشحال هم هستم؟! بله، تباکی مال کسی است که در مجلس عزای کسی (به ویژه امام حسین علیه السلام) شرکت کرده، اما گریه‌اش نمی‌آید؛ خوب حفظ ادب و احترام ایجاب می‌کند که او تباکی کند و این رفتار در خود او نیز اثر تربیت کننده و سازنده می‌گذارد و ریا نیست. البته اگر برای ریا (با تعریف فوق) تباکی کند، آن هم حرام است، مقبول نیست و اثر مثبتی هم ندارد.
داشتن نیت الهی در تباکی
همان‌طور که از معنای تباکی فهمیده می‌شود، هیچ صراحتی در ریا ندارد؛ چون عزادار می‌تواند این حالت تباکی را برای خود ایجاد کند برای اینکه به ثواب گریه برسد و بهره‌ای از مجلس عزاداری امام حسین ـ علیه‌السلام ـ برده باشد و این حالت را ـ همانند عبادات دیگر ـ برای تقرب به خدا و رضای او انجام دهد.
به دیگر سخن، تباکی یک عمل عبادی است که از انسان صادر می‌شود که اگر قربة الی الله و با در نظر داشتن رضایت او انجام گیرد، به ثواب آن می‌رسد؛ اما اگر برای نیت غیر الاهی و جلب توجه مردم انجام دهد، این عبادت او باطل است و این اصل در دیگر عبادات نیز جاری است؛ همان‌طور که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌فرماید: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیات»؛ [ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق و مصحح:فیضی، آصف، ج 1، ص 4] همانا عمل‌ها به نیت‌هاست؛ یعنی اصل در عمل نیت است و ثواب و عقاب بر آن مترتب می‌شود قضاعی، محمد بن سلامة، شرح فارسی شهاب الأخبار (کلمات قصار پیامبر خاتم)، محقق و مصحح: حسینی أرموی (محدث)، جلال‌الدین، ص 7. ] پس نمی‌توان گفت چون در تباکی معنای تظاهر نهفته است، هر تظاهری ریا محسوب می‌شود.
1. تباکی در مصائب امام حسین
روایات مربوط به مصائب امام حسین ـ علیه‌السلام ـ:
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید: «کسی که در مرثیه حسین ـ علیه‌السلام ـ شعری خوانده و خود را شبیه گریه‌کنندگان درآورد، بهشت برای اوست».[ شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 14، ص 596]
همچنین امام صادق ـ علیه‌السلام ـ درباره گریه بر گناه خویش و از خوف خدا می‌فرماید: «اگر گریه‌ات نمی‌آید، خود را به حالت گریه در‌آور؛ پس اگر به اندازه سر مگسی اشک بیرون آمد، پس مرحبا به تو»
هم چنین در حدیث قدسی آمده که خداوند در پاسخ به سوال حضرت موسی ـ علیه‌السلام ـ از عاشورا می‌فرماید: «عاشورا، گریه و حالت گریه به خود گرفتن بر سِبط [ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق و مصحح:امینی، عبدالحسین، ص 231.] [زیارت حضرت معصومه(سلام الله علیها): «السلام علیکما یا سبطی نبی الرحمة و سیدی شباب اهل‌الجنة».] محمد ـ صلی‌الله علیه و آله ـ و مرثیه و عزاداری بر مصیبت فرزند مصطفی ـ صلی الله علیه و آله ـ است؛ ای موسی هر یک از بندگانم که در زمان شهادت فرزند مصطفی ـ صلی الله علیه و آله ـ گریه کند یا حالت گریه به خود گیرد و بر مصیبت سبط پیامبر تعزیت گوید، همواره در بهشت خواهد بود».[ طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، محقق و مصحح: حسینی اشکوری، احمد، ج 3، ص 406 ]
2. تباکی در مناجات، دعا و خوف از خدا
غیر از تباکی در مصیبت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام، حالت گریه به خود گرفتن در مناجات، دعا و از خوف خدا نیز مطلوب است و این از نمونه‌های روانی تأثیر ظاهر در باطن است.[فرهنگ عاشورا، ص 104.]
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در این زمینه به ابوذر غفاری فرمود: «هر که می‌تواند گریه کند، پس بگرید و هر که نتواند، پس در دل خویش حزن قرار دهد و تباکی کند، همانا قلب قساوت گرفته، از خداوند دور است».[مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، ج 74، ص 79]
همچنین امام صادق ـ علیه‌السلام ـ درباره گریه بر گناه خویش و از خوف خدا می‌فرماید: «اگر گریه‌ات نمی‌آید، خود را به حالت گریه در‌آور؛ پس اگر به اندازه سر مگسی اشک بیرون آمد، پس مرحبا به تو». [کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح:غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 484]
برای عزای امام حسین(علیه السلام) حداقل کاری که می توان کرد، تباکی است، یعنی خود را به گریه زدن. تباکی می تواند به قصد ریا و خودنمایی باشد و می تواند برای خدا باشد، همان طوری که گریه چنین است. تباکی یک عمل است. ریا و اخلاص مربوط به دل است.
استاد مطهری هم می گوید:
... این عزاداری كه به حق درباره اش گفته شده: من بكی او ابكی او تباكی و جبت له الجنة كه حتی برای تباكی هم ارزش فراوان قایل شده، در اصل فلسفه اش تهییج احساسات علیه یزیدی ها و ابن زیادها و به سود حسین ها و حسینی ها بوده، در شرایطی كه حسین به صورت یك مكتب در یك زمان حضور دارد و سمبل و راه و روش اجتماعی معین و نفی كننده ی راه و روش موجود معین دیگری است، یك قطره اشك برایش ریختن واقعا نوعی سربازی است، در شرایط خشن یزیدی، در حزب حسینی ها شركت كردن و تظاهر به گریه كردن بر شهدا نوعی اعلام وابسته بودن به گروه اهل حق و اعلان جنگ با گروه باطل و در حقیقت نوعی از خود گذشتگی است...
اما اگر تدریجا روح و فلسفه ی این دستور فراموش شود و مسئله، شكل یك عادت به خود بگیرد كه مردمی دور هم جمع بشوند و به مراسم عزاداری مشغول شوند، بدون اینكه نمایانگر یك جهت گیری خاص اجتماعی باشد و بدون آنكه از نظر اجتماعی عمل معنا داری به شمار رود، فقط برای كسب ثواب - كه البته دیگر ثوابی هم در كار نخواهد بود - مراسمی را مجرد از وظایف اجتماعی و بی رابطه با حسین های زمان و بی رابطه با یزیدها و عبیدالله های زمان به پا دارند... در چنین مراسمی است كه اگر شخص یزید بن معاویه هم از گور به درآید، حاضر است شركت كند بلكه بزرگترین مراسم به پا دارد. در چنین مراسم است كه نه تنها «تباكی» اثر ندارد، اگر یك من اشك هم نثار كنیم به جایی برنمی خورد.(نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، صص 81 - 80.)
تباکی یک عمل عبادی است که از انسان صادر می‌شود که اگر قربة الی الله و با در نظر داشتن رضایت او انجام گیرد، به ثواب آن می‌رسد؛ اما اگر برای نیت غیر الاهی و جلب توجه مردم انجام دهد، این عبادت او باطل است و این اصل در دیگر عبادات نیز جاری است
بر طبق برخی از روایات ترتب ثواب اخروی وابسته بر گریه حقیقی نیست؛ بلکه همین که عزادار قصد گریه نماید و خود را به صورت گریه کنندگان در بیاورد، ثواب گریه را به او می‌دهند که در نگاه ظاهری و ابتدایی این تباکی خود نوعی ریا تلقی می‌شود؛ در‌حالی که این برداشت صحیح نیست؛ زیرا منشأ این برداشت، بد و اشتباه معنا کردن واژه «تباکی» است؛ چون تباکی یعنی اینکه شخص حالت خود را شبیه کسی کند که گریه می‌نماید و سرش را پائین اندازد؛ به‌گونه‌ای که علایم رقت قلب و تأثر و غم در او ظاهر شود. [ مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 1، ص 326] در لغت به چنین حالتی، «تکلّف البُکاء» [ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 14، ص 83،] [ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج 1، ص 60] (گریه از روی تکلف و سختی) می‌گویند.
به عبارتی حالت تباکی حفظ احترام مجلس عزا و صاحب عزا است. آیا کسی که به این حرف اشکال می‌گیرد، خوشش می‌آید که در مجلس عزای پدر، مادر یا فرزندش کسی وارد شود و قاه قاه بخندند و بگوید: خوب من نه تنها گریه‌ام نمی‌آید، بلکه دقیقه‌ای پیش خبر خوشی شنیدم و بسیار خوشحال هم هستم؟! بله، تباکی مال کسی است که در مجلس عزای کسی (به ویژه امام حسین علیه السلام) شرکت کرده، اما گریه‌اش نمی‌آید؛ خوب حفظ ادب و احترام ایجاب می‌کند که او تباکی کند و این رفتار در خود او نیز اثر تربیت کننده و سازنده می‌گذارد و ریا نیست. البته اگر برای ریا (با تعریف فوق) تباکی کند، آن هم حرام است، مقبول نیست و اثر مثبتی هم ندارد.
داشتن نیت الهی در تباکی
همان‌طور که از معنای تباکی فهمیده می‌شود، هیچ صراحتی در ریا ندارد؛ چون عزادار می‌تواند این حالت تباکی را برای خود ایجاد کند برای اینکه به ثواب گریه برسد و بهره‌ای از مجلس عزاداری امام حسین ـ علیه‌السلام ـ برده باشد و این حالت را ـ همانند عبادات دیگر ـ برای تقرب به خدا و رضای او انجام دهد.
به دیگر سخن، تباکی یک عمل عبادی است که از انسان صادر می‌شود که اگر قربة الی الله و با در نظر داشتن رضایت او انجام گیرد، به ثواب آن می‌رسد؛ اما اگر برای نیت غیر الاهی و جلب توجه مردم انجام دهد، این عبادت او باطل است و این اصل در دیگر عبادات نیز جاری است؛ همان‌طور که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌فرماید: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیات»؛ [ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق و مصحح:فیضی، آصف، ج 1، ص 4] همانا عمل‌ها به نیت‌هاست؛ یعنی اصل در عمل نیت است و ثواب و عقاب بر آن مترتب می‌شود قضاعی، محمد بن سلامة، شرح فارسی شهاب الأخبار (کلمات قصار پیامبر خاتم)، محقق و مصحح: حسینی أرموی (محدث)، جلال‌الدین، ص 7. ] پس نمی‌توان گفت چون در تباکی معنای تظاهر نهفته است، هر تظاهری ریا محسوب می‌شود.
درباره تباکی دو دسته روایات نقل شده است:
1. تباکی در مصائب امام حسین
روایات مربوط به مصائب امام حسین ـ علیه‌السلام ـ:
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید: «کسی که در مرثیه حسین ـ علیه‌السلام ـ شعری خوانده و خود را شبیه گریه‌کنندگان درآورد، بهشت برای اوست».[ شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 14، ص 596]
همچنین امام صادق ـ علیه‌السلام ـ درباره گریه بر گناه خویش و از خوف خدا می‌فرماید: «اگر گریه‌ات نمی‌آید، خود را به حالت گریه در‌آور؛ پس اگر به اندازه سر مگسی اشک بیرون آمد، پس مرحبا به تو»
هم چنین در حدیث قدسی آمده که خداوند در پاسخ به سوال حضرت موسی ـ علیه‌السلام ـ از عاشورا می‌فرماید: «عاشورا، گریه و حالت گریه به خود گرفتن بر سِبط [ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق و مصحح:امینی، عبدالحسین، ص 231.] [زیارت حضرت معصومه(سلام الله علیها): «السلام علیکما یا سبطی نبی الرحمة و سیدی شباب اهل‌الجنة».] محمد ـ صلی‌الله علیه و آله ـ و مرثیه و عزاداری بر مصیبت فرزند مصطفی ـ صلی الله علیه و آله ـ است؛ ای موسی هر یک از بندگانم که در زمان شهادت فرزند مصطفی ـ صلی الله علیه و آله ـ گریه کند یا حالت گریه به خود گیرد و بر مصیبت سبط پیامبر تعزیت گوید، همواره در بهشت خواهد بود».[ طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، محقق و مصحح: حسینی اشکوری، احمد، ج 3، ص 406 ]
2. تباکی در مناجات، دعا و خوف از خدا
غیر از تباکی در مصیبت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام، حالت گریه به خود گرفتن در مناجات، دعا و از خوف خدا نیز مطلوب است و این از نمونه‌های روانی تأثیر ظاهر در باطن است.[فرهنگ عاشورا، ص 104.]
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در این زمینه به ابوذر غفاری فرمود: «هر که می‌تواند گریه کند، پس بگرید و هر که نتواند، پس در دل خویش حزن قرار دهد و تباکی کند، همانا قلب قساوت گرفته، از خداوند دور است».[مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، ج 74، ص 79]
همچنین امام صادق ـ علیه‌السلام ـ درباره گریه بر گناه خویش و از خوف خدا می‌فرماید: «اگر گریه‌ات نمی‌آید، خود را به حالت گریه در‌آور؛ پس اگر به اندازه سر مگسی اشک بیرون آمد، پس مرحبا به تو». [کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح:غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 484]
