در کدام کارها باید توکل کرد؟
در کدام کارها باید توکل کرد؟
حقیقت صراط: توکل همانند دعا و توسل مربوط به خارج از محدوده علل و اسباب ظاهری و مادی نیست و متوکل باید در همه شئون هستی و در همه کارهایش و از جمله، در تحصیل اسباب، بر خدا اعتماد و کار خود را به او واگذار کند. در احادیث آمده است: «هم زانوی شترت را محکم ببند و هم بر خدا توکل کن». در آموزه های اسلامی از توکل به عنوان یکی از نشانه های دینداری و ایمان یاد شده است.در قرآن کریم در هفت مورد، عبارت «مومنان باید بر خداوند توکل کنند»، آمده است.[۱] بر اساس این آیات، اگر قرار است در زندگی بر کسی اعتماد کنید، چه کسی بهتر از پروردگاری که راه های سعادت را پیش رویتان گذاشته است.[۲] توکل از ماده وکالت، به معنای سپردن کارهای خود به خداوند دانا، توانا و خیرخواه است. «چنانکه انسان در کارهای دنیوی برای خود وکیل برمی گزیند و بسیاری از کارهای خود را به او واگذار می کند، تا نتایج سودمندتری در پی داشته باشد، شایسته است بنده خدا نیز در همه امور زندگی به خداوند تکیه کند و او را وکیل خود قرار دهد، تا خواسته هایش بدون اضطراب و تشویش خاطر تأمین گردد».[۳]البته توکل منحصر به مواردی که اسباب عادی رسیدن به یک هدف در اختیار ماست، نمی شود. ( ادامه مطلب )
حتی در چنین مواردی نیز مومن باید اعتمادش به خدا باشد؛ زیرا تأثیرگذاری علل به اذن خداوند انجام می گیرد و اگر خدا نخواهد، اسباب عادی اثر معمول خود را نخواهد داشت، چنانکه کارد گلوی حضرت اسماعیل علیه السلام را نبرید و آتش نمرود بدن حضرت ابراهیم علیه السلام را نسوزاند. «برخی می پندارند که هرگاه ابزارها، اسباب و عوامل کار فراهم است نیازی به توکل نیست و تنها در جایی که اسباب و عوامل کار فراهم نیست انسان باید بر خدا اعتماد و توکل کند و آنجا که توکل می کند، نیازی به استفاده از اسباب ندارد و باید اسباب را رها کند. مثلاً در جهاد، بخشی از کار را با توسل به اسباب[۴] و بدون توکل انجام دهد و بخش دیگر را با توکل بدون استفاده از اسباب انجام دهد، یعنی هنگامی که به مرز توکل رسید اسباب و ابزار فعل را رها کند.توکل همانند دعا و توسل مربوط به خارج از محدوده علل و اسباب ظاهری و مادی نیست و متوکل باید در همه شئون هستی و در همه کارهایش و از جمله، در تحصیل اسباب، بر خدا اعتماد و کار خود را به او واگذار کند.
در احادیث آمده است: «هم زانوی شترت را محکم ببند و هم بر خدا توکل کن».[۵]توکل و کوشش: توکل ازجمله مفاهیمی است که اگر معنای صحیحی از آن ارائه کنیم، باعث پویایی و امیدواری در جامعه می شود اما اگر کج فهمی در آن راه یافت، رخوت و تنبلی را به دنبال خواهد داشت.[۶] توکل و اعتماد به نفس: از نظر روان شناسی مسئله اعتماد به نفس، امری مثبت و توصیه شده است. آیا این امر با توکل و اعتماد به خدا منافات دارد؟ آیا یا باید به خدا اعتماد داشته باشیم یا به خودمان و امکان جمع بین این دو وجود ندارد؟اگر اعتماد به نفس را مفهومی در عرض توکل به موازات آن در نظر بگیریم، مسلماً قابل پذیرش نخواهد بود و کسانی که آن را از دیدگاه اسلامی نفی می کنند، قطعاً چنین تلقی ای از آن دارند. به نظر می رسد اعتماد به نفس مفهومی هم عرض توکل نیست تا بخواهیم در مقام انتخاب، یکی را برگزینیم و دیگری را نفی کنیم. این دو مفهوم در طول همدیگرند و بنابراین، اگر سخنی از اعتماد به نفس گفته می شود، در مقابل توکل و اعتماد بر قدرت لایزال الهی نیست، بلکه مقصود آن است که به جای اعتماد به دیگران و قبول ذلت در برابر آنان، باید به نیروهای خدادادی در وجود خود اتکا کنیم. اعتماد به نیروهایی که خداوند در ما به ودیعت گذاشته، مسلماً نمی تواند منافاتی با توکل و اعتماد بر خداوند داشته باشد.
به سخن دیگر، اعتماد به نفس مفهومی نسبی است، نه مطلق، بدین معنا که در تعارض بین اعتماد به نفس و اتکا به دیگران، باید اولی را انتخاب کرد، ولی این بدان معنا نیست که فرد دارای اعتماد به نفس، دیگر توکل را کنار گذاشته و تنها به خود متکی است. «اگر توکل را به معنای واقعی آن، یعنی به کارگیری اسباب طبیعی برای رسیدن با اهداف و در عین حال، واگذاری نتایج و اثربخشی آنها به خواست و مشیت الهی بدانیم و نیز درباره اعتماد به نفس که به نیروها و توانایی های خود اتکا می کنیم، منشأ آنها را خدا بدانیم و معتقد باشیم هر آنچه داریم از خداست و خدا این همه امکانات و نیروها را در اختیار ما قرار داده است تا روی پای خود بایستیم و به دیگران نیازمند نباشیم، در این صورت، نه تنها اعتماد به نفس با توکل به خدا منافات ندارد، بلکه یکی از ابعاد اصلی و مهم آن را تشکیل می دهد».[۷]اکنون به آثار مثبت توکل در سلامت روانی می پردازیم:۱. اعتماد به نفس: توکل، اعتماد به نفس را در انسان تقویت می کند.
کسی که به جای قدرت محدود خود، به قدرت خداوند دانا تکیه می کند، قدرت روانی فوق العاده ای در وی ایجاد می شود و به راحتی می تواند در برابر مشکلات زندگی مقاومت کند و در نتیجه، سطح سلامت روانی خود را بالا ببرد. امام علی علیه السلام فرمود: «هر کس به خدا توکل کند، دشواری ها برای او آسان می شود و اسباب موفقیت برایش فراهم می آید».[۸] پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم فرمود: «هر کس دوست دارد نیرومندترین مردم باشد، باید به خداوند متعال توکل کند».[۹]۲. امیدواری: همه اسباب موفقیت در زندگی در اختیار ما نیست. اتکا به قدرت خدا و توکل بر او امید به حل مشکلات را بسیار افزایش می دهد و فرد را از افسردگی و اضطراب ناشی از کمبود منابع مقابله با ناراحتی ها و مشکلات می رهاند. کمبود توان مقابله ممکن است فرد را دچار ناامیدی و یأس کند.
در اینجا، توکل و اعتماد به قدرت بی انتهای پروردگار به کمک انسان می آید و نور امید را دل او روشن می کند. در واقع، توکل قدرت فرد را درمقابله با مشکلات مضاعف می کند و جلوی بسیاری از اضطراب ها و افسردگی های او را می گیرد. فرد با چنین باوری، اگر به موفقیت برسد و به هدف خود نائل شود، از نظر روانی به حالت تعادل خواهد رسید و اگر شکست بخورد، چون معتقد است که خداوند، هم قادر به فراهم آوردن اسباب موفقیت انسان هاست و هم مصالح آنان را بهتر از خودشان می داند، می پذیرد که شکست ظاهری به صلاح و نفع او بوده است و در نتیجه، از لحاظ روانی ضربه نخواهد خورد.
بنابراین، توکل فرد را در سعی و کوشش در جهت حل مسائل زندگی و رسیدن به تعادل و سازگاری تواناتر خواهدساخت. او هیچ گاه در پیچ و خم های زندگی، خود را در بن بست نمی بیند؛ زیرا معتقد به علل ماورای اسباب مادی است».[۱۰] اما علی علیه السلام می فرماید: «انسان متوکل گرفتار رنج نمی شود».[۱۱]۳. پاکسازی درونی: توکل باعث می شود صفات ناپسند اخلاقی از قبیل حسد، تنگ نظری، دنیاپرستی و ... از وجود انسان زدوده شود. با علت یابی مشکلات اخلاقی انسان در می یابیم که بسیاری از آنها ریشه در عدم باور به قدرت بی پایان الهی دارند. برای مثال، حسود در واقع، به این جهت آرزوی از بین رفتن نعمت را از دیگران دارد که به توانایی خداوند برای دادن آن نعمت به خود او یقین ندارد. اگر کسی به این آیه اعتقاد داشته باشد که «هر کس به خدا توکل کند، خداوند برای او کافی است»،[۱۲] دیگر نیازی نیست آرزو کند خداوندنعمت های خود را از دیگر بندگان دریغ کند و تنها او را از نعمت های خویش بهره مند سازد. ۴. عزت نفس: کسانی که به خداوند توکل کنند، به احساس ارزشمندی دست می یابند و دیگر حاضر به پذیرش ذلت و دراز کردن دست نیاز به سوی دیگران نیستند. امام صادق علیه السلام فرمود: «بی نیازی و عزت به هر طرف می گردند و چون به جایگاه توکل دست یافتند، در آن مستقر می شوند».[۱۳] / روزنامه آرمان